Ontdek Berlage eert Plan Zuid

Van najaar 2013 tot en met maart 2014 worden in Amsterdam verschillende activiteiten georganiseerd in verband met het evenement Ontdek Berlage. Dit evenement moet het honderd jarige Plan Zuid van deze architect en stedebouwkundige in het zonnetje zetten. Centraal thema is het plangebied van Plan Zuid en in dit gebied concentreren de activiteiten zich natuurlijk, hoewel voor het gemak ook de modernere Zuidas is meegenomen.

Verschillende organisaties zoals Museum Het Schip, Hello Zuidas en ARCAM organiseren verschillende activiteiten, excursies en lezingen. Zo worden er een aantal fiets- en wandelexcursies georganiseerd door Museum Het Schip, vertrekkende vanuit de vorig jaar geopende tweede locatie in complex De Dageraad in de P.L. Takstraat. Ook komen er publicaties uit en kunnen er woningen met historische interieurs worden bezocht. Maar ook het welbekende tweejaarlijkse ArtZuid is dit jaar inder de paraplu van het evenement geplaatst.

Lees meer voor een geschiedenis van Plan Zuid in een notendop.

Plan Zuid was één van de eerste plannen die Amsterdam verplicht was om op te stellen volgens de woningwet. Deze wet uit 1901 vroeg gemeentes hun uitbreidingen volgens vooraf door henzelf op te leggen regels, opgesteld door bouw- en woningtoezicht uit te voeren. Aangezien het beroep van stedenbouwkundige nog in haar kinderschoenen stond en werd gezien als een voortvloeisel van de architectuur, werd voor deze nieuwe, maarimposante opdracht Nederlands grootste architect van het moment gevraagd.

Overigens is de datum 2014 voor het ivoren jubileum discutabel, aangezien het oorspronkelijke plan dat Berlage voor de buurt had ontworpen al in 1905 is aangenomen. Dit plan was opgebouwd volgens de toen heersende ideologische opvattingen voor nieuwe stadsuitbreidingen, zoals deze in heel Europa gangbaar waren, met veel groen, plek voor recreatie, sport, cultuur en andere activiteiten. Door tegenstanders werd het echter onevenwichting genoemd vanwege de geringe aantallen woningen. Hoewel erg sierlijk, was de woningdichtheid slechts een derde van het tot dan toe gebruikelijke. De kosten voor onteigening van de plannen zouden ver boven de uiteindelijke opbrengsten uitkomen en vele praktische bezwaren van onder andere de spoorwegen en Publieke Werken zorgden dat het plan slechts in minieme delen kon worden uitgevoerd.

Tien jaar later werd het plan herzien. Dit plan ontwierp Berlage in 1915 en werd vervolgens in 1917 aangenomen en is het plan dat in grote lijnen het huidige stadsbeeld toont. In de tussentijd had Berlage zich verder bekwaamd in de theorie van de stedenbouw en zijn nieuwe plan viel niet alleen in haar eigen tijd in goede aarde, ook vandaag de dag wordt het plan nog gezien als een sterk en evenwichtig plan. Berlage beschreef zijn plan als: Monumentaal van opzet en schilderachtig in detail.
Het monumentale werd bereikt met de lange en brede boulevards, waarmee het plan bij elkaar gehouden wordt. Denk hierbij aan de Apollolaan, de Minervalaan en de Stadionweg in het oosten en aan de Churchill-laan, Rooseveltlaan en Vrijheidslaan in de Rivierenbuurt. De boulevards zouden pleinen verbinden die als de centrale publieke punten in de wijk zouden dienen. Op elk plein had Berlage een belangrijk gebouw bedacht. Onder andere een Rijksacademie voor beeldende kunsten, een ziekenhuis, een opera en een kunstenaarshuis. Door geldgebrek en een veranderende vraag in de loop der tijd zijn de meeste van deze gebouwen echter niet gerealiseerd. Het schilderachtige werd bewerkstelligd door een hoge mate van detaillering en romantiek in de buurten die tussen de boulevards ontstonden. In het plan had Berlage ruimte gereserveerd voor zowel dure villa's, middenstandswoningen en een plan voor arbeiderswoningen. Voor dit laatste werd onder andere een door J.F. Repko voorgesteld plan letterlijk overgenomen. Dit plan was een uitwerking van een idealisering van de indeling voor een arbeidersbuurt.

Berlage had een grote invloed op de uiteindelijke architectonische éénheid in het plan. Zo bepaalde hij naast de ligging van straten en kanalen ook mede de hoogte van de bebouwing, de vorm van de daken, de beplantingen en dergelijke. Ook de voor Amsterdam Zuid kenmerkende torenachtige verhogingen op de hoeken van straten zijn een gevolg van de plannen van Berlage. Andere architecten werden vervolgens gevraagd om de supervisie te voeren over de kleinere individuele buurten. Daarbij moesten echter de ideeën van Berlage als leidraad worden gebruikt. De welstandscommissie zorgde voor een verdere éénheid in de uitwerking van de plannen. Bij de latere bebouwingen was deze bemoeienis zo groot, dat er weinig eigen inbreng van de architecten meer mogelijk was. Vooral in de meer zuidelijke delen van het plan is dit goed te merken en zijn de individuele blokken nauwelijks van elkaar te onderscheiden.

De invulling van het plan gebeurde vanaf 1917. In eerste instantie waren het de woningbouwverenigingen die de bovenhand voerden. Na 1921, bij een aanpassing van de Woningwet in het voordeel van particuliere bouwondernemers namen deze laatsten de bouw voor het merendeel over.

Bij een volgende herziening van Plan Zuid was de in 1934 overleden Berlage inmiddels niet meer beschikbaar voor het overzicht van aanpassingen voor het plan. Zijn opvolger was Cornelis van Eesteren, aanhanger van De Stijl en het Nieuwe Bouwen. Als onderdeel van het Algemeen Uitbreidingsplan paste hij het plan aan ten zuiden van het Zuider Amstelkanaal aan, aan de hand van zijn eigen opvattingen over moderne stedenbouw, met strokenbouw en veel groen. Vergelijkbare opvattingen zijn ook in Nieuw-West duidelijk te herkennen. Het was de tijd van Licht, Lucht en Ruimte.

Bekijk voor alle activiteiten de website van het evenement
ontdekberlage.nl

Voor de thema rondleidingen van Museum Het Schip, zie:
hetschip.nl

Afbeeldingen:
- Tekeningen plannen: H. Berlage gevonden via wikipedia
- Flyer: Ontdek Berlage

Bronnen:
- Aerts, R., Rooy, P. De e.a. (2006), Geschiedenis van Amsterdam deel III 1813-1900, Hoofdstad in aanbouw, Uitgeverij SUN, Amsterdam
- Fraenkel, F. (1976), Het plan Amsterdam-Zuid van H.P.Berlage, Canaletto, Alphen a.d.Rijn
- Beekum, R., (2009), Architect Johan Frederik Repko en Plan-Zuid, in: Amstelodamum
- Hoekstra, M.J. (2012), Het Plan Zuid in woorden, veranderende stedebouwkundige begrippen en een onbekende plankaart, in: Bulletin KNOB