Dit artikel kwam tot stand met de hulp en informatie van enkele bewoners van het Rode Blok/ leden van de Amsterdamsche Coöperatieve Woningvereeniging "Samenwerking", de verantwoordelijk ambtenaar bij Bureau Monumenten & Archeologie (BMA), de betrokken ambtenaar bij Bouw- en Woningtoezicht (B&WT) en een gesprek met de leverancier van de nieuwe granieten dakrand.
Het blok met middenstandswoningen aan de Joh. M. Coenenstraat in Amsterdam Zuid is een bijzonder voorbeeld van baksteenplastiek, maar is vooral uniek vanwege de vele decoraties. Bij een Amsterdamse School woonblok komt dit nergens anders zo uitgebreid voor. Naast beeldende spuwers en bladvormige lateien en penanten tussen de ramen wordt het blok bekroond met een daklijst met florale motieven. Om de kosten te drukken voor het uitgebreide decoratieve programma werden deze versieringen niet, zoals toen gangbaar gehakt uit natuursteen, maar werden zij gegoten uit beton. De mallen konden meerdere malen worden hergebruikt. Dergelijk gebruik van gegoten beton voor versieringen is in deze periode zelden elders toegepast en al helemaal niet op zo grote schaal. De verschillende decoraties zijn allen in het zelfde materiaal uitgevoerd en vormen een unieke éénheid.
Lees in een eerder artikel op dit weblog over de historie van het Rode Blok van architect Barend van den Nieuwen Amstel.
Vervanging zonder omgevingsvergunning
In 2012 bleek het verval van de daklijst echter dusdanig, dat loskomende brokken een gevaar vormden voor voorbijgangers. In 2013 werd daarom bij Samenwerking het besluit genomen om de daklijst van het Rode Blok te vervangen. Volgens de huidige Nederlandse monumentenwet bestaat er een plicht voor een omgevingsvergunning voor vervanging van originele beeldbepalende elementen.
Deze vergunning is nooit aangevraagd en dus ook niet verleend. De vervanging is namelijk door Samenwerking opgegeven als onderhoud, een ingreep waarvoor een vergunning niet verplicht is. Wel is er in deze fase contact geweest met het Amsterdamse Bureau voor Monumenten en Archeologie (BMA). Aangezien men graag een duurzame renovatie wilde, is er voorgesteld om de dakrand in graniet te laten vervaardigen. BMA was hier niet helemaal van overtuigd en daarom is er afgesproken om een monster of proefstuk te laten maken. Hoewel dit proefstuk wel is vervaardigd, heeft Samenwerking besloten het oordeel van BMA niet af te wachten en is op eigen initiatief begonnen met de restauratie.
In november 2013 werden de leden van de coöperatie via het verenigingsblad Samen op de hoogte gesteld van de restauratie. Volgens het bericht was de profilering van de oude daklijst niet meer waarneembaar en moest er een nieuw profiel worden ontworpen. Hoewel het niet lukte om het proefstuk aan de bewoners en de ledenraad te tonen, werd hen beloofd dat een daklijst zou worden geplaatst die de oorspronkelijke lijst zeer dicht zou benaderen.
Naar nu blijkt is door Samenwerking een leverancier van natuursteen ingeschakeld die in China granieten daklijstelementen met een nieuw profiel heeft laten vervaardigen. In samenspraak met de aannemer en leverancier heeft de directie voor een profiel gekozen dat een compromis moest zijn van kostentechnische, praktische (transport en plaatsing) en visuele factoren. De leverancier vertelde dat hij de elementen moest laten hakken aan de hand van kleine korrelige foto’s. De moeite is niet genomen om de historische foto's van het blok te raadplegen. Zo zijn de elementen waar de nieuwe daklijst uit bestaat groter en uniformer dan de originelen en steekt de decoratieve profilering minder uit. Het graniet van de nieuwe daklijst heeft een blauw-grijze kleur, terwijl het oorspronkelijke beton beige-grijs was. De verwering gaf het beton weliswaar een zwart-bruin uitgeslagen patina, maar deze paste kleurtechnisch nog steeds bij de overige betonnen versieringen. Verschillende lager gelegen betonnen sierelementen zijn in de loop der tijd helaas wit geschilderd, maar de kleur van de nieuwe daklijst detoneert volledig met de overige versieringen. Op foto’s, genomen vlak voor de restauratie (2012), blijkt tevens dat de profilering weldegelijk nog herkenbaar was. Een afdruk van een schoongemaakt exemplaar had uitstekend als referentie kunnen dienen.
Welstand
Begin 2014 werd bij BMA pas bekend dat de daklijst zonder hun medeweten was vervangen en er anders uit kwam te zien dan het origineel. Men begon te twijfelen of de gevolgen van de vervanging acceptabel waren en de Commissie voor Welstand en Monumenten Amsterdam is ingeschakeld. In het oordeel staan twee redenen waarom het uiteindelijke resultaat acceptabel is.
Om te beginnen gaan zij er van uit dat het proefstuk is gehakt naar een afgietsel van een oorspronkelijk onderdeel. Niet alleen is de beschrijving van de procedure onjuist, maar zij gaan voorbij aan het feit dat het resultaat ook sterk af week van het origineel. De commissie geeft toe dat de elementen aan plasticiteit hebben ingeleverd, waarmee zij ook zien dat de nieuwe daklijst niet hetzelfde is als de originele. De plasticiteit is bij de Amsterdamse School van fundamenteel belang. Als deze inboet, dan is het een directe aantasting van het gebouw.
De tweede reden is dat “Tufsteen en graniet [...] twee natuursteensoorten [zijn] die gebruikelijk zijn in de Amsterdamse School”. Wat tufsteen hiermee te maken heeft is onduidelijk, behalve dat het inderdaad een veel gebruikt materiaal is in deze periode. Graniet werd ook gebruikt in de Amsterdamse School, maar weinig voor bouwbeeldhouwwerk, omdat het materiaal zeer hard is en daarom moeilijk te bewerken. Graniet werd om deze reden veelal als grote blokken in bouwwerken verwerkt. Wel is het zo dat graniet tegenwoordig vaak wordt gebruikt om verweerde tufsteen te vervangen. De grote diversiteit in soorten en kleuren graniet betekent ook dat niet elke steen zomaar passend is. Een betere keuze zou zijn een steen die vergelijkbaar is met het Beiers graniet, de gelige, licht grijze soort die veel aan de Amsterdamse bruggen te vinden is.
Het is duidelijk dat welstand hier een gehaast en summier oordeel heeft gegeven gebaseerd op onjuiste informatie, zonder de juiste kennis van zaken en zonder de unieke bouwhistorie van het pand in ogenschouw te nemen. Het gebruikte beton is een unieke karaktereigenschap van het Rode Blok en de daklijst vormt samen met de andere versieringen een éénheid die nu is verbroken.
BMA vertelde echter dat er bij welstand nog een ándere reden was voor het toestaan van het resultaat: gezien de al gemaakte kosten vond men de gevolgen voor de coöperatie niet afwegen tegen het handhaven.
Het advies is hier te vinden.
Een teleurstellend resultaat
Nu de nieuwe daklijst er ligt is iedereen het er over eens dat het resultaat verre van ideaal is. Ook beaamt iedereen dat een dergelijke gang van zaken niet meer zou mogen voorkomen, maar zoals gebruikelijk schuiven alle partijen de schuld bij een ander in de schoenen. Het uiteindelijke resultaat is echter dat door de gebrekkige samenwerking een illegale wijziging bij een rijksmonument relatief makkelijk door het systeem van de verschillende stedelijke instanties is gekomen en in feite door hen in een volgend stadium zelfs is gelegaliseerd.
Het is tot nog toe onbekend of de geplande werkzaamheden met opzet onjuist zijn opgegeven om de vergunning te omzeilen of dat in een later stadium werd besloten om een andere (goedkopere) productiemethode te gebruiken en dat vervolgens vergeten is, of nagelaten de vergunning te laten herijken. In beide gevallen valt Samenwerking op zijn minst nalatigheid en desinteresse voor haar eigen monument en historie te verwijten. Zonde, omdat juist Samenwerking bij een vorige renovatie in 1994 juist werd geprezen voor haar verregaande inspanningen om het blok haar oorspronkelijke roedeindeling in de kozijnen terug te geven.
Ook rijst de vraag wat precies de noodzaak was om de daklijst in een ander materiaal te laten uitvoeren. De lezing dat graniet duurzamer is, is slechts ten dele waar. De oude betonnen daklijst heeft het meer dan 85 jaar uitgehouden. Natuurlijk zal een lijst van graniet langer meegaan, maar de productiemethode en de benodigde hoeveelheid brandstof voor het transport vanuit China weegt niet op tegen het lokaal storten van beton. Kosten zullen een belangrijkere motivatie zijn geweest.
De BMA, als controlerende instantie, berust zich op het feit dat zij tijdelijk buitenspel werd gezet en zo geen actie kon ondernemen, maar deze organisatie valt ook iets te verwijten. Zo had men alerter moeten reageren en had men nooit mogen oordelen dat het vervangen van de daklijst als onderhoud kon worden aangemerkt, zonder dat zij eerst het proefstuk onder ogen hadden gezien. Omwille van de goede relatie met de coöperatie zijn de gemaakte afspraken niet bekrachtigd, waardoor deze laatste de afspraak heeft opgevat als een niet bindend advies. Ditzelfde geldt ook voor B&WT, de handhavende instantie die tijdens dezelfde bijeenkomsten aanwezig was. Ook zij hadden harde afspraken moeten maken met de coöperatie.
Buiten het feit dat er in het geval van het Rode Blok een buitengewoon vervelend resultaat is ontstaan, is het gevaarlijker dat dit geval een precedent zou kunnen scheppen. Een volgende organisatie of corporatie kan aan de hand van dit voorbeeld makkelijk zijn plan uitstippelen. Men begint simpelweg met bouwen en gaat er vervolgens van uit dat de gemaakte kosten een argument betekenen om gemaakte fouten door de vingers te zien. Waar ligt de grens als het gaat om het aantasten van rijksmonumenten? Juist van monumenteneigenaren zou verwacht mogen worden dat zij zorgvuldig omgaan met hun erfgoed, maar helaas lijkt men toch steeds vaker voor de commercieel gunstigere oplossing te kiezen. Graag zien wij dat er bij de betreffende instanties maatregelen worden getroffen dat dergelijke trucs niet meer kunnen worden uitgehaald.
Bronnen:
- Haaren, Marloes van, e.a., 2008, Het beste verbeterboek, Uitegeverij Thoth
- Oorthuys, D, 2004, Over het Rode Blok en de architect Barend van den Nieuwen Amstel, Amsterdamsche Coöperatieve Woninbouwvereeniging Samenwerking
- Oorthuys, D, 2014, Het Nieuwe Huis, architect Barend van den Nieuwen Amstel
- Stissi, V. (2007). Amsterdam, het mekka van de volkshuisvesting, Sociale woningbouw 1909-1942. Rotterdam, Uitgeverij 010.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten