SPQA Amsterdam in de Beurs van Berlage

Online blijft weblog SPQA vooralsnog op dezelfde plek, maar sinds kort worden de activiteiten van het blog verricht vanuit een nieuwe bijzondere locatie. Samen met andere ondernemers in de erfgoed- en architectuursector wordt kantoorruimte gehuurd in de Beurs van Berlage aan de Oudebrugsteeg. Een logische plek om neer te strijken. Niet alleen is de Beurs gebouwd in het tijdperk waar wij ons in interesseren, maar ook omdat Berlage in 1903 al onze naam op de gevel heeft aangebracht. Alsof hij wist dat wij 111 jaar later in zijn tempel van de handel zouden trekken, heeft hij aan de zijde van het Beursplein op de kolommen tussen de voordeuren de letters SPQA later aanbrengen.

Onze ruimte bevindt zich aan de andere zijde, aan het water. Deze zijde is veel minder bekend en bestaat uit verschillende ruimtes, waaronder enkele met bijzondere monumentale interieurs. Wij zijn de oorspronkelijke functie van deze ruimtes nagegaan.

Gesamtkunstwerk
Het belangrijkste doel van de nieuwe beurs was om de drie verschillende handelsbeurzen en aanverwante organisaties in Amsterdam samen te voegen in een nieuw modern gebouw. De voorloper, de Beurs van Zocher was te klein geworden en bovendien waren de graan- en effectenbeurs elders gevestigd. De nieuwe koopmansbeurs zou gaan bestaan uit drie grote hallen, met de twee voornoemde beurzen aan de zijde richting het Centraal Station en de goederenbeurs aan de zijde van de huidige Bijenkorf.

De Beurs is gebouwd tussen 1898 en 1903. Hoewel het gebouw wordt gezien als het eerste Nederlandse moderne gebouw en wordt het geprezen omdat decoraties er tot een noodzakelijk minimum werden gebracht, is het in onze moderne ogen nog steeds rijk versierd. De versieringen zijn echter veel subtieler en beter geïntegreerd met de constructie dan bij eerdere gebouwen. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de wereld van verschil met het er tegenover liggende Centraal Station dat slechts een ruim decennium eerder werd gebouwd (1889). Voor de totstandkoming van het programma van de Beurs gebruikte Berlage echter een unieke procedure, waarbij het principe van het gesamtkunstwerk tot het uiterste werd gedreven. Eerst liet hij dichter Albert Verweij aan de hand van twee thema’s voor de belangrijkste ruimtes en gebouwdelen kwatrijnen opstellen. De thema’s waren de handelsgeschiedenis en positie van Amsterdam en een toekomstige klasseloze utopische samenleving. Verweij verweefde met behulp van de dichtregels de functie van de ruimtes met een socialistische visie. Dit deed hij op zo een manier dat de kwatrijnen hierna konden worden gebruikt door verschillende ontwerpers en kunstenaars voor de verdere invulling van de decoraties. Naast Berlage (lampen, meubilair en hang- en sluitwerk) werden Lambertus Zijl (beeldhouwwerk), Jan Toorop, (tegeltableaus), Richard Roland Holst (muurschilderingen), Antoon Derkinderen (glas in lood) en Joseph Mendes da Costa (inrichting interieurs en meubilair) aangetrokken voor de verdere invulling van het gebouw.

Het totaalkunstwerk in haar verschillende verschijningsonderdelen: werk van Mendes da Costa, Derkinderen, Zijl en Toorop.

Multifunctioneel
De Beurs van Berlage was in eerste instantie natuurlijk een gebouw voor de handel. Wie echter denkt dat deze slechts uit de drie beurzen bestond, heeft het mis. De Beurs huisde vanaf de oplevering al verschillende nevenfuncties. Zo was ook de Amsterdamse Kamer van Koophandel in het gebouw gevestigd, aan het Beursplein, boven de goederenbeurs. Ook was er een postkantoor (aan de Beursstraat tussen de beurszalen in), een telefoonschakelstation, een politiebureau en verschillende vergaderzalen. Verder bevonden zich ook enkele aan de scheepvaart gerelateerde activiteiten in het gebouw. Zo was er de Schippersbeurs en het naastgelegen Schipperscafé op de hoek van de Oudebrugsteeg bij het Damrak. Én de Raad voor de Scheepvaart, waarover hierna meer.

De verzen in het Schipperscafé, hier samengesteld in één afbeelding, waren duidelijk minder serieus, klik voor groter.

Raadzaal van de effectenhandelaren
SPQA heeft zijn intrek genomen in de kantoren die voorheen bij de effectenbeurs hoorden.
Veel van de decoraties in dit deel verwijzen naar deze oorspronkelijke functie. De meest indrukwekkende ruimte is de Raadzaal van de Vereniging voor de Effectenhandelaren op de eerste verdieping. De kwatrijnen die Albert Verweij hier voor opstelde staan op de muren geschilderd. Binnen het thema nam hij naast een erkenning van geld als ruilmiddel van het volk ook duidelijk een waarschuwing op voor de gevaren die geld met zich meebrengt.

'Gewicht en maat wier norm een volk bewaart,
Slytloos metaal in dicht foedraal gesloten,
Zy 't zuivre brein : zijn zuivre koers verklaart
Wat roerselskoers verkleinen of vergrooten.’

‘Waar, die alle andre meet, het geld, en blaren
Wier waar, almaar 't vertrouwen, daalt en ryst,
Schat die 't gerucht én ’t werklyk schatbre pryst,
Symbool, soms vol, soms leeg, steeds vol gevaren.'

De verdere indeling en meubilair in de ruimte is ontworpen door Berlage, waarbij Joseph Mendes da Costa zorg droeg voor de symbolische beeltenissen. Zo bevindt zich boven de marmeren schouw een bronzen reliëf met vier figuren die de geldhandel voorstellen. De Handel en Rijkdom geven elkaar de hand boven grote gevulde geldzakken. Naast de Handel staat de Waarheid, naast de Rijkdom de Deugd. De goudenregenbomen verwijzen naar de positieve kant van de handel. Da Costa verwoordde zijn werk als volgt:

‘De rijkdom is vergezeld van de deugd, de handel van de waarheid
De geldzakken duiden het geld als handelswaar
De goudenregenboompjes duiden op de gevolgen van de gehele handeling’

Aan een kast in de zelfde ruimte is houtsnijwerk opgenomen. Twee geknielde figuren die met beide handen geldstukken naar zich toe schuiven stellen de Geldzucht voor. Bovenop de kast waarschuwen vier kleinere figuren met kaartspel en roulettewiel voor de gelijkenis van de geldhandel met gokken. Verder komt op de muren veelvuldig een decoratie voor. Dit is het logo van de Vereniging voor de Effectenhandelaren. De letters VvdE worden bekroond door kleine gouden munten. Het logo wordt herhaald in het houtsnijwerk van de voorzitterstoel.

Al in 1912, negen jaar na oplevering, vertrokken de effectenhandelaren al naar het nieuwe gebouw aan Beursplein 5, waar de effectenbeurs nu nog steeds gevestigd is. Niet alleen was de ruimte in de Beurs voor hen te klein geworden door de opbloeiende economie, ook doet het verhaal de ronde dat de kapitalistische handelaren zich niet op hun gemak voelden in Berlage’s ruimtes met socialistische ondertonen. Hoewel de versieringen waarschuwend bedoeld waren, is het begrijpelijk dat de handelaren het als verwijt lazen.

Na het vertrek van de effectenhandelaren zijn de vrijgekomen ruimten in 1914 in gebruik genomen door de Raad voor de Scheepvaart. Dit was een rechtsprekend college dat onderzoek deed naar scheepsrampen en andere ongeregeldheden op schepen varend onder de Nederlandse vlag. Zij kon tuchtrechterlijke maatregelen uit spreken jegens de betrokken officier. Deze raad heeft nog tot 2010 bestaan, waarna deze is opgeheven. Vanaf dat moment hebben verschillende bedrijven en organisaties van de noord-oostvleugel gebruik gemaakt, totdat MeetBerlage de kans zag om hier een bedrijfsverzamelgebouw van te maken. Als zodanig heeft SPQA ruimte in het gebouw kunnen betrekken.

Palazzo Pubblico
In moderne publicaties wordt regelmatig gesproken over een Palazzo Pubblico wanneer men het over de Beurs heeft. Deze term slaat op een bewering die Berlage zou hebben gedaan tijdens de bouw, waarbij hij zijn toekomstige visie op het gebouw blootgaf. Hij voorzag dat de toenmalige functie van handelstempel waar hij het ontwerp voor maakte in de toekomst niet meer zou bestaan. In een utopische toekomst zou het gebouw kunnen worden herbestemd tot een volkspaleis waar verschillende functies die de mensen dienen in zouden trekken. Met deze gedachte zou hij het gebouw vanaf het begin al hebben ontworpen. Deels is deze voorspelling uitgekomen. De socialistische maatschappij zonder geld of handel is er niet van gekomen, maar de Beurs als multifunctioneel gebouw wel.



Bronnen:
- Bock, M (1995), De inrichting van de Beurs van Berlage - Geschiedenis en behoud. (Waanders, Zwolle)
- Bock, M (2003), De Beurs, een palazzo pubblico gevonden op: ArchiNed
- Polano, S (1988), Hendrik Petrus Berlage, Het complete werk (ICOB/Atrium)
- Singelenberg, P (1975), H.P.Berlage 1856-1934. Een bouwmeester en zijn tijd. (Bussum)


Foto's: SPQA Amsterdam

Zie ook ons eerdere artikel over Berlage